Boekcultuur in 15e-eeuws Deventer

De Gouden Eeuw van Deventer Boekenstad

 

Boeken spelen van oudsher een belangrijke rol in Deventer. De 15e eeuw was voor Deventer een gouden eeuw, waarin de handel, het religieuze leven en de Latijnse School bloeiden. Bovenal was Deventer een boekenstad, waar handgeschreven en gedrukte boeken binnen én buiten de kloostermuren circuleerden. Het boekverkeer doorkruiste zelfs deze grenzen: burgers en religieuzen lazen dezelfde soort geestelijke lectuur, wisselden hun boeken uit en kwamen bij elkaar om vrome teksten te bespreken. Boeken zorgden dus voor verbinding tussen leken en religieuzen in de stad.

Dit levendige boekverkeer in de stad is het onderwerp van deze webpagina, die voortkomt uit onze samenwerking met de Rijksuniversiteit Groningen in het project Public Renaissance. Je ziet hieronder boeken uit de expositie 'Van hand tot hand' (27 januari tot en met 7 mei 2022), het virtuele Heer Florenshuis (Broeders3D) en de wandelapp Hidden Deventer.


Van hand tot hand. Boekcultuur in 15e-eeuws Deventer

Van Diepenveen naar Deventer

Dit brevier in het Latijn was in het bezit van zuster Gheriken Cornelijs, vermoedelijk een zuster uit het klooster Diepenveen. Wie de pentekeningen heeft vervaardigd is niet bekend. Voor in het boek staat nog een naam: zuster Barnerda Olthus. Zij was een van de nonnen die in 1578 Diepenveen ontvluchtten voor oorlogsgeweld en daarbij hun boeken meenamen. Van die geredde boeken belandden er vele in Deventer kloosters en later in de stadsbibliotheek. Op de afbeelding is het Lam Gods te zien. De Latijnse naam voor lam is Agnus, tevens de naam van de heilige Agnes, patrones van het klooster Diepenveen. 

Blader door het boek

Van burgerhuis naar kloosterbibliotheek

Dit boek werd blijkens een aantekening voorin aan het klooster Diepenveen geschonken: ‘Dit boek is geschonken door jonkvrouw Van Steenbergen, weduwe van Johan S[…] zaliger’. Later werd daaraan toegevoegd: ‘aan de zusters van Diepenveen, en het behoort toe aan de gemeenschappelijke bibliotheek’. Jonkvrouw Van Steenbergen heeft het boek vermoedelijk voor zichzelf laten produceren, voor haar eigen ontwikkeling. Het handschrift bevat de Spieghel der volcomenheit van Hendrik Herp, een tekst die bedoeld was als geestelijke lectuur voor leken. Deze is samengebonden met een andere tekst, die toebehoorde aan Steven de Boeff(?). Dit deel van het handschrift was dus van ene Steven voordat het bij Jonkfrouw van Steenbergen of in Diepenveen terechtkwam. 

Blader door het boek

Onze patrones Agnes

Dit boek met Latijnse en Middelnederlandse teksten over de passie van Christus, gebeden en vrome meditaties heeft een ingewikkelde herkomstgeschiedenis. Aan het eind van het boek schrijft de kopiist: ‘Bidt voer een arm sunder’. Men veronderstelt dat de schrijver een man is en dat het boek uit het Heer Florenshuis komt. Er wordt echter gesproken van ‘Sunte Agnete onse patroonsche’, en dat wijst juist in de richting van de zusters van het Buiskenshuis of het klooster Diepenveen, die beide Agnes als patrones hadden. Waar zou het vandaan komen?

Blader door het boek

Nauwe banden

In deze boekband zijn twee boeken samengebonden: een met de hand geschreven en een in het jaar 1490 gedrukt te Hasselt. Waarschijnlijk komt het uit het klooster Diepenveen of een van de zusterhuizen in Deventer, die nauw contact hadden met de Broeders van het Heer Florenshuis. In het Middelnederlands zijn levensverhalen te lezen van drie heiligen: van Sint Martinus en de apostel Jacobus (beide met de hand geschreven) en van de heilige Hiëronymus (gedrukt te Hasselt in 1490).

Blader door het boek

Bloemlezing uit de kerkvaders

Dit handschrift werd nagelaten door Willem van Nijmegen aan de zusters van het klooster Diepenveen. De stempeling op de band wijst op een herkomst uit het Heer Florenshuis. In het boek zijn door verschillende handen uittreksels geschreven uit allerlei vrome teksten van kerkvaders en theologen. Deze verzameling is bijeengebracht door Florens Radewijns, metgezel van Geert Grote en stichter van het Heer Florenshuis, die ze gebruikte voor zijn collaties. Op de hier getoonde bladopening zien we een gebed aan Maria, benadrukt door een hand die ernaar wijst.

Blader door het boek

Kerkgeschiedenis

Voor in dit met de hand geschreven boek staat in het Latijn geschreven: 'Dit boek behoort toe aan de bibliotheek die in Deventer in het Heer Florenshuis is'. Dit boek is in het midden van de vijftiende eeuw geschreven, maar de tekst is veel ouder: de ‘Geschiedenis van de kerk van het Engelse volk’ werd oorspronkelijk geschreven in het jaar 731 door Beda. Ter versteviging van de boekband zijn voor- en achterin bladen perkament geplakt, afkomstig uit boeken die toen niet meer gebruikt werden.

Blader door het boek

Broeders3D

Bezoek virtueel het Heer Florenshuis van de Moderne Devotie in Deventer rond het jaar 1450. In de huiselijke binnenruimtes hielden de broeders vroeger preken (collaties) voor de stadsbewoners en voorzagen zij hen van spiritueel advies. Kijk rond in het huis, blader door hun boeken en ga in gesprek met een van de broeders.

Neem een kijkje

Catalogus Heer Florenshuis

Het Heer Florenshuis, het belangrijkste broederhuis van de Moderne Devotie, had een eigen bibliotheek, die naar schatting tussen 1000 en 1500 werken bevatte. Voor het begin van de zestiende eeuw was dat een bibliotheek van enorme omvang.

Zo'n 215 werken bevinden zich nu in de Athenaeumbibliotheek. Daarnaast zijn twee fragmenten bewaard gebleven, vermoedelijk uit het einde van de vijftiende eeuw. Dit zijn fragmenten van wat ooit een bibliotheekcatalogus van het Heer Florenshuis moet zijn geweest. Deze catalogus hing aan de wand en vermeldt waar op de planken de boeken te vinden waren.

Bekijk de fragmenten

Stempeling als huismerk

In het Heer Florenshuis werden boeken niet alleen gelezen en geschreven, maar ze werden er ook ingebonden en voorzien van een kenmerkende rolstempeling. Veel boeken zijn vanwege deze stempeling te herleiden tot het Heer Florenshuis.

In deze band zijn drie boeken samengebonden: twee gedrukte kronieken en een die met de hand is geschreven. Voor in het boek staat dat het tot de bibliotheek van het Heer Florenshuis behoorde. Een van de broeders heeft met de hand opmerkingen aan de teksten toegevoegd.

Blader door het boek

Uit de kloosterbibliotheek

De kloosterbibliotheek van het Heer Florenshuis bevatte de werken van de belangrijkste kerkvaders en van beroemde theologen uit meer recente perioden, zoals Albertus Magnus, de dominicaner theoloog uit de dertiende eeuw. Dit boek heeft de titel ‘Over de geheimenissen van de mis’. Deze tekst kon door de broeders gebruikt worden om zelf op de kloostercel te bestuderen maar ook om daaruit stukken te lezen tijdens de collaties, de publieke besprekingen van vrome literatuur in het Heer Florenshuis. Het handschrift is versierd met mooi blauw en rood penwerk, dat karakteristiek is voor Deventer en de IJsselstreek. 

Blader door het boek

Voorbeeldige heiligen

Naast de Bijbel waren heiligenlevens geliefde literatuur bij gelovigen, in het bijzonder bij kloosterlingen. Heiligenlevens gaven het voorbeeld van ‘perfecte’ christenen die soms letterlijk door het vuur gingen voor hun geloof. In deze verzamelband zijn drie gedrukte en twee geschreven Latijnse heiligenlevens bijeengebracht. Het boek bevat zowel een met de hand geschreven levensverhaal van de heilige Hiëronymus (de kerkvader die de Bijbel uit het Hebreeuws naar het Latijn vertaalde) als een gedrukte versie, geschreven door Erasmus. Verder bevat het gedrukte levensverhalen van bisschop Godehardus van Hildesheim en Paulus de Heremiet, en een handgeschreven levensverhaal van de Dominicaanse prediker Vincent Ferrer. Hij was pas in 1419 overleden en was als rondtrekkend prediker een voorbeeld voor de moderne devoten. Deze verhalen werden door de broeders gedeeld met de burgers van Deventer tijdens preken en collaties.

Blader door het boek

Uit gulle handen

In veel handgeschreven boeken staat de naam van een eigenaar. Dit boek behoorde toe aan de bibliotheek van het Heer Florenshuis. Het boek bevat een tekst over de lofprijzingen van de Maagd Maria van de geleerde Albertus Magnus en traktaten van de Parijse kanselier en theoloog Johannes Gerson.

De broeders hadden het ontvangen uit een legaat van meester Willem van Lochem. Deze Willem had gestudeerd in Parijs en was pastoor van de Mariakerk in Deventer. Andere boeken uit het Heer Florenshuis waren afkomstig uit schenkingen van de arts Reyner Oesterhuys, burgemeester Johannes Marquard, pastoor Arnoldus Michaelis, de bekende leraar Jacobus Faber en nog vele anderen.

Blader door het boek

Preken om te delen

Dit handschrift, pas sinds 1997 in de Athenaeumbibliotheek, bevat een verzameling Latijnse preken ‘aan de broeders in de woestijn’, dat wil zeggen kluizenaars en monniken die in afzondering leefden. Ook in een stedelijke omgeving trokken mensen zich terug om als een kloosterling te mediteren over vrome teksten en die met elkaar te bespreken. Zo gebruikten de moderne devoten in Deventer deze preken om met elkaar en met anderen te lezen.

Aan het slot van het boek onthult de kopiist zijn naam: ‘geschreven in Deventer in het Heer Florenshuis door de handen van Herman Kysendael van Orsoy. Bid voor hem’.  

Blader door het boek

Hidden Deventer: Deventer anno 1495

Met de wandelapp Hidden Deventer maak je kennis met de rijke geschiedenis van boekenstad Deventer. Aan de hand van een historische GPS-kaart wandel je door het Deventer van 1495. Onderweg vertelt het historische personage Katharina Kerstkens je verhalen over de verschillende plekken waar je staat.

Lees meer over de app

Gebedenboek van Katharina

Katharina Kerstkens was de vrouw van een steenhouwer. Samen met haar man woonde ze aan het einde van de 15e eeuw aan de Vispoort. Ze had een gebedenboek in haar bezit, dat nu in de Athenaeumbibliotheek wordt bewaard. Katherina heeft het boek geschonken aan haar nicht Agnes, zuster in het Lamme van Diesehuis. Op haar beurt leende zij het uit aan haar zusje Derck, zuster in het Brandeshuis.

Blader door Katharina's gebedenboek

Een bericht van Katharina

Katharina Kerstkens, de hoofdpersoon van de wandelapp Hidden Deventer, heeft een boodschap! 

Download de app in de App Store of de Google Play Store en ontdek laatmiddeleeuws Deventer door de ogen van Katharina Kerstkens, terwijl zij een bezoek brengt aan haar nicht, een zuster van het Gemene Leven.

Hidden Deventer is ook te bekijken in de webversie, met meer achtergrondinformatie over de locaties.

Naar de website Hidden Deventer

  • HERA: Public Renaissance

    De app Hidden Deventer is ontwikkeld door een team van de Rijksuniversiteit Groningen in samenwerking met de Athenaeumbibliotheek als onderdeel van het internationale project Public Renaissance. 

  • Hidden Cities

    Naast Hidden Deventer zijn er ook historische stadwandelingen te downloaden voor vier andere Europese steden: Exeter, Trento, Valencia en Hamburg.